Έφη Πλεξουσάκη: Κοινωνική ανθρωπολόγος, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας
Στο κείμενο αυτό παρουσιάζεται μια ομάδα πρωτοβουλίας για το προσφυγικό που πήρε το όνομά της από το «Κέντρο φιλοξενίας για πρόσφυγες και μετανάστες του Δήμου Λέσβου» στην περιοχή του Καράτεπε, όπου εκτυλίσσεται στην παρούσα φάση η δράση μας εστιασμένη σε παιδιά πρόσφυγες. Η ομάδα δημιουργήθηκε το Μάιο του 2016 στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου μετά από διεργασίες, που διήρκεσαν δυόμιση μήνες περίπου. Περιλαμβάνει 19 φοιτητές και φοιτήτριες, την υπογράφουσα με την ιδιότητα της διδάσκουσας κοινωνικής ανθρωπολογίας και 3 εκπαιδευτικούς που υπήρξαν ή είναι φοιτήτριες στο Τμήμα μας. Στην ομάδα προστέθηκαν δύο εκπαιδευτικοί φίλοι και συνεργάτες των παραπάνω. Οργανώνουμε σε σταθερή βάση δύο φορές την εβδομάδα (για δύο ώρες περίπου) από τις 15 Μαίου 2016 έως σήμερα δραστηριότητες για παιδιά (3-11 ετών περίπου) με άξονα το παιχνίδι.
Γιατί όλες και όλοι εμείς, μέλη ενός Τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, να δουλέψουμε μαζί γύρω από το προσφυγικό ζήτημα; Κοινωνικές επιστήμες όπως η ιστορία δεν έχουν συνήθως τον χαρακτήρα της παρέμβασης στην κοινωνική πραγματικότητα (όπως π.χ. οι επιστήμες της αγωγής ή η ψυχολογία) αλλά στοχεύουν στην ανάλυση και την κατανόησή της, άρα στην έμμεση επίδραση πάνω στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Από την άλλη, η ανθρωπολογία έχει μια μακρά και αμφιλεγόμενη παράδοση παρεμβάσεων (βλέπε την έμμεση διακυβέρνηση αποικιών ή στη συνέχεια την εφαρμοσμένη ανθρωπολογία στους τομείς της ανάπτυξης, της υγείας κ.λπ). Σήμερα η δημόσια ανθρωπολογία με τους εξειδικευμένους κλάδους της παίρνει θέση απέναντι στα πολιτικά και ηθικά διακυβεύματα των κοινωνικών φαινομένων. Ωστόσο η αφετηρία της δουλειάς μας δεν βασίζεται σε μια θεωρητική θέση περί ‘στρατευμένης ανθρωπολογίας’ ή σε μια τοποθέτηση περί δημόσιας ανθρωπολογίας. Ούτε η πρόσκληση μου να δραστηριοποιηθούμε στην «απασχόληση» των παιδιών προσφύγων στόχευε στην προσφορά εργασίας από τους φοιτητές στο Δήμο Λέσβου ή στο κράτος, δηλαδή στους αρμόδιους κυβερνητικούς φορείς για την διαχείριση του προσφυγικού. Επίσης ως προς τις αναφορές της η δράση μας διαφέρει από αντίστοιχες κινήσεις οργανώσεων και συλλογικοτήτων που προβάλλουν τον εθελοντικό χαρακτήρα της δουλειάς τους. Δεν αποτελούμε μέρος της δομής του Κέντρου. Για παράδειγμα, δεν φοράμε γιλέκα με διακριτικά ούτε καρτέλες με τα στοιχεία της ταυτότητάς μας. Ούτε συμμετέχουμε σε ένα «Πρόγραμμα εθελοντισμού» που διαρκεί ένα ορισμένο διάστημα, όπως πολλοί φοιτητές από ξένα πανεπιστήμια που έχουν περάσει τους τελευταίους μήνες από το Καράτεπε.
Ποιο είναι λοιπόν το στίγμα της παρέμβασής μας; Δημιουργήσαμε μια ομάδα που σημείο αναφοράς της είναι το δημόσιο πανεπιστήμιο έτσι όπως εμείς το αντιλαμβανόμαστε -ως κοινότητα που έχει την ευθύνη να σταθεί δίπλα στους πρόσφυγες και στις τοπικές κοινωνίες της Λέσβου, οι οποίες έχουν δοκιμαστεί από το καλοκαίρι του 2015 μέχρι σήμερα σε πολλά επίπεδα: στις καθημερινές αντοχές τους, στις ιδεολογίες και στις πολιτικές τους επιλογές. Με την δράση μας αυτή παίρνουμε θέση ως πολίτες στον ακαδημαϊκό χώρο αλλά και ως κομμάτι της τοπικής κοινωνίας.
Γιατί «επιλέξαμε» τα παιδιά; Η προσέγγιση του προσφυγικού στο δημόσιο λόγο είναι πολύ παιδοκεντρική (π.χ. οι εικόνες των παιδιών προσφύγων κυριαρχούν παντού). Από την άλλη, τα παιδιά έχουν μικρότερη πρόσβαση στο δημόσιο λόγο και στις αποφάσεις που λαμβάνονται. Η ενασχόληση με τα παιδιά ήταν ο πιο εύκολος δρόμος να γίνουμε αποδεκτοί στο Καράτεπε σε σχέση με τους όρους λειτουργίας του. Όμως η επικοινωνία μέσω του παιχνιδιού επιτρέπει την δική μας μαθητεία δίπλα στα παιδιά και την πρόκληση να κατανοήσουμε τα βιώματα και τον τρόπο σκέψης και δράσης τους. Στοχεύουμε να προσελκύσουμε ένα μεγάλο αριθμό παιδιών (30-40) με τη χρήση μέσων όπου η κοινή γλώσσα δεν είναι αναγκαία. Επιδίωξή μας είναι να χτιστεί κάθε φορά που είμαστε εκεί κάτι μοναδικό και δυναμικό: η ομάδα των παιδιών και των ενηλίκων που παίζουν.
Ωστόσο γνωρίζουμε ότι η δράση μας και το νόημα της δεν χτίζονται ερήμην του πλαισίου στο οποίο εγγράφονται. Γι' αυτό η προετοιμασία μας έλαβε υπόψη τα χαρακτηριστικά του Καράτεπε που βρίσκεται λίγα χιλιόμετρα έξω από την πόλη της Μυτιλήνης. Ο χαρακτήρας του συγκεκριμένου χώρου όχι μόνο έχει αλλάξει από τη στιγμή της δημιουργίας του αλλά αλλάζει διαρκώς: από κέντρο καταγραφής και ταυτοποίησης εξελίχτηκε σε χώρο τράνζιτ για τους πρόσφυγες πριν αναχωρήσουν από τη Λέσβο και στη συνέχεια σε χώρο ημιμόνιμης διαμονής για κάποιους, πιο μόνιμης για κάποιους άλλους και -ποιος ξέρει- μόνιμης ίσως για τους περισσότερους τους επόμενους μήνες. Ταυτόχρονα αποτελεί ένα χώρο όπου συνυπάρχουν όχι απλώς «πρόσφυγες», αλλά άνθρωποι από διαφορετικές χώρες, εθνότητες, θρησκείες, με διαφορές ως προς την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική τάξη κ.λπ. Τέλος το Καράτεπε έχει μια δικιά του κοινωνική ζωή καθώς εργάζονται και δραστηριοποιούνται εκεί εκπρόσωποι του Δήμου, της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες, μέλη ανθρωπιστικών οργανώσεων με διαφορετικές ειδικότητες, εθελοντές, αλληλέγγυοι, αλλά και Έλληνες και μη Έλληνες, εντόπιοι και ξένοι κ.λπ. Χαρακτηρίζεται λοιπόν από ποικίλες μορφές κοινωνικότητας, πολιτικές διαφωνίες, ιεραρχίες, συμμαχίες, φανερές και υπόγειες συγκρούσεις, διαφορετικές προσδοκίες, συναισθήματα, στερεότυπες ιδέες κ.λπ.
Σε ένα τέτοιο σύνθετο πλαίσιο, πώς θα μπορούσαμε να λάβουμε υπόψη μας τη θέση των ανθρώπων στους οποίους απευθυνόμαστε; Είναι χαρακτηριστικό ότι η δράση μας εκεί δεν προέκυψε μέσα από διαπραγματεύσεις με τους ίδιους τους πρόσφυγες αλλά με το συντονιστή του Κέντρου, κάτι που εικονογραφεί τη συνθήκη «εξάρτησης» στην οποία βρίσκονται όσοι διαμένουν εκεί. Πώς θα υποστηρίξουμε μια δράση που δεν θα παίρνει τη μορφή της διείσδυσης στο χώρο και στη ζωή του άλλου, που δεν θα έχει το χαρακτήρα της φιλανθρωπίας του ανώτερου προς τον κατώτερο, ούτε θα στηρίζεται στο να προσφέρουμε στον «άλλο» κομμάτια της δικιάς μας ελκυστικής ζωής; Αναζητούμε ένα τρόπο δράσης που, παρά τους παραπάνω περιορισμούς, θα στηρίζεται στην ανταλλαγή, τη διαπραγμάτευση, τον ισότιμο διάλογο.
Για να ανταποκριθούμε στις παραπάνω συνθήκες πιστεύω ότι η δράση μας πρέπει να απευθύνεται και προς εμάς τους ίδιους. Γι'αυτό είναι σημαντικός ο εκπαιδευτικός της στόχος. Για να σχεδιαστούν και να οργανωθούν οι δραστηριότητες ξεκινήσαμε με μια εκπαίδευση στα παιδαγωγικά εργαλεία παράλληλα με την ανταλλαγή ιδεών και την μεταφορά εμπειρίας με μια ομάδα από το Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Πανεπιστημίου Αθηνών, με αντίστοιχη με εμάς δράση αλληλεγγύης στην «Ανοικτή Δομή Φιλοξενίας Προσφύγων του Δήμου Αθηναίων» στον Ελαιώνα. Στη συνέχεια καλέσαμε την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες για να γνωρίσουμε την διαχείριση του προσφυγικού στο επίπεδο ενός διακρατικού οργανισμού με κεντρικό ρόλο στην παρούσα συγκυρία. Ο επόμενος στόχος ήταν να κατανοήσουμε το ιστορικό και πολιτισμικό υπόβαθρο του προσφυγικού σε συνεργασία με ανθρωπολόγους που έχουν μακρά ερευνητική εμπειρία σχετικά με το μεταναστευτικό ζήτημα και την εθνογραφία της Μεσογείου π.χ. της Συρίας από όπου προέρχεται μεγάλος αριθμός προσφύγων. Η πρόκληση είναι να μην αναπαράγουμε ένα μονοδιάστατο περιεχόμενο της έννοιας «πρόσφυγας» αλλά να αναγνωρίσουμε τα συμβολικά γνωρίσματα που διαμορφώνουν την εθνοτική, θρησκευτική, ταξική ταυτότητα/ετερότητα των ανθρώπων που ταξινομούνται ως «πρόσφυγες».
Παράλληλα, ο τρόπος δουλειάς μας (ο σχεδιασμός, η οργάνωση και ο απολογισμός) στηρίζεται στη συνεχή προφορική και γραπτή μεταξύ μας διαπραγμάτευση ώστε να αναδειχθούν οι διαφορετικές οπτικές γωνίες. Ένας από εμάς κάθε φορά καταγράφει συστηματικά την διαδικασία του παιχνιδιού και τη συζήτηση που ακολουθεί και οι υπόλοιποι καλούνται να σχολιάσουν.
Από τον Οκτώβριο του 2016 σκεφτόμαστε να καλέσουμε και άλλους φοιτητές και φοιτήτριες να συμμετέχουν. Στόχος είναι η μεταφορά εμπειρίας από τους φοιτητές που ήδη συμμετέχουν, η εναλλαγή και άλλων σε αυτή τη δράση και η προσπάθεια να φανταστούμε τα επόμενα βήματα και την εξέλιξη αυτής της πρωτοβουλίας. Εξάλλου η δημιουργία μιας αρχικά «κλειστής ομάδας» δεν υπαγορεύτηκε από μια λογική αποκλεισμού αλλά από την ανάγκη σταθεροποίησης των πρώτων μας βημάτων σε μια τέτοιου είδους συλλογική δράση.
Μία από τις δυσκολίες που συναντά η λειτουργία αυτής της ομάδας είναι η επικίνδυνη ισορροπία ανάμεσα στα πολιτικά και τα γνωστικά ενδιαφέροντα. Έχει πολιτικό ή ακαδημαϊκό στόχο η ομάδα και η δράση μας; Ποια είναι η διαχωριστική γραμμή μεταξύ της πολιτικής μέριμνας και του γνωστικού στόχου; Τα ερωτήματα είναι ανοικτά. Σίγουρα όμως η κοινή δράση είναι μια αναμέτρηση με τα πολιτικά και τα γνωστικά μας αντανακλαστικά και ένα στοίχημα που δεν αφορά μόνο την «προσφορά στους άλλους» αλλά απευθύνεται και σε όλους «εμάς».
Σεπτέμβριος 2016
* Ευχαριστώ θερμά τη φίλη και συνάδελφο Αλεξάνδρα Ανδρούσου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία και την ομάδα των φοιτητών της που μας έμαθαν τόσα πολλά και μας «εμψύχωσαν» στην προσπάθεια να σχεδιάσουμε και να στήσουμε τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες για παιδιά . Ευχαριστώ επίσης τις ανθρωπολόγους Μαρία Καστρινού (Brunel University) και Κατερίνα Ροζάκου (Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ) καθώς και την Τουλίνα Δέμελη και τον Αλέξανδρο Βακαλίδη από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες που συμμετείχαν στην εκπαίδευση της ομάδας μας. Ο Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αιγαίου Στέφανος Γκρίτζαλης και οι υπηρεσίες του Πανεπιστημίου έδειξαν απεριόριστη προθυμία να βοηθήσουν στην διευθέτηση ποικίλων ζητημάτων. Χωρίς την εμπιστοσύνη και τη συνεργασία των ανθρώπων του Κέντρου και ειδικά του συντονιστή κ. Σταύρου Μυρογιάννη η δράση μας δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί.
Το κείμενο δημοσιεύτικε στο 1ο Τεύχος του εξαμηνιαίου περιοδικού "ΑΙΓΑΙΟ.EDU" του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Δείτε όλα τα τεύχη εδώ >>>