Mια οικογένεια Rohingya βαδίζει μέσα από το νερό για να διασχίσει το πέρασμα από τη Μυανμάρ στο Μπανγκλαντές. ©UNHCR/Roger Arnold
Οι πόλεμοι, άλλες μορφές βίας και οι διώξεις οδήγησαν το 2017 τον αριθμό των αναγκαστικά εκτοπισμένων παγκοσμίως σε νέα ύψη για πέμπτη συνεχή χρονιά, με βασικότερες αιτίες την κρίση στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, τον πόλεμο στο Νότιο Σουδάν και τη φυγή εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων Rohingya από τη Μυανμάρ στο Μπανγκλαντές. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία, οι αναπτυσσόμενες χώρες είναι αυτές που πλήττονται περισσότερο.
Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (Υ.Α.) παρουσιάζει σήμερα την ετήσια έκθεσή της Παγκόσμιες Τάσεις (Global Trends), σύμφωνα με την οποία 68,5 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν εκτοπιστεί συνολικά έως τα τέλη του 2017. Ανάμεσά τους, 16,2 εκατομμύρια εκτοπίστηκαν μόνο μέσα στο 2017, είτε για πρώτη φορά ή επανειλημμένα – γεγονός που καταδεικνύει ότι ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων βρίσκεται σε κίνηση και ισοδυναμεί με 44.500 εκτοπισμένους ανθρώπους την ημέρα ή με έναν εκτοπισμένο κάθε δύο δευτερόλεπτα.
Οι πρόσφυγες που έχουν εγκαταλείψει την πατρίδα τους λόγω συρράξεων και διώξεων αντιστοιχούν σε 25,4 από τα 68,5 εκατομμύρια. Πρόκειται για 2,9 εκατομμύρια περισσότερους ανθρώπους από το 2016, που αποτελεί τη μεγαλύτερη αύξηση που έχει παρατηρήσει ποτέ η Υ.Α. μέσα σε μία μόνο χρονιά. Στο μεταξύ, οι αιτούντες άσυλο, που περίμεναν ακόμη την απάντηση στο αίτημα ασύλου τους έως τις 31 Δεκεμβρίου 2017, αυξήθηκαν κατά 300.000 περίπου, φτάνοντας τα 3,1 εκατομμύρια. Οι εκτοπισμένοι μέσα στην ίδια τους τη χώρα έφτασαν τα 40 εκατομμύρια επί του συνόλου, ελάχιστα λιγότεροι από τα 40,3 εκατομμύρια το 2016.
Συνοπτικά, το 2017 υπήρχαν στον κόσμο τόσοι αναγκαστικά εκτοπισμένοι όσοι σχεδόν ο πληθυσμός της Ταϊλάνδης. Σε όλες τις χώρες, ένας στους 110 ανθρώπους είναι εκτοπισμένος.
«Βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη καμπή, όπου η επιτυχία διαχείρισης του αναγκαστικού εκτοπισμού σε παγκόσμιο επίπεδο απαιτεί μια νέα και πολύ πιο συνεκτική προσέγγιση ώστε οι χώρες και οι κοινότητες να μη μένουν μόνες να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο αυτό», δήλωσε ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες Filippo Grandi. «Όμως έχουμε ακόμα λόγο να ελπίζουμε. Δεκατέσσερις χώρες πρωτοπορούν ήδη με ένα νέο σχέδιο ανταπόκρισης σε προσφυγικές καταστάσεις και σε λίγους μήνες θα είναι έτοιμο για υιοθέτηση από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ένα νέο Παγκόσμιο Σύμφωνο για τους Πρόσφυγες. Σήμερα, παραμονή της Παγκόσμιας Ημέρας Προσφύγων, το μήνυμά μου απέναντι στα κράτη μέλη είναι να στηρίξουν τη δράση αυτή. Κανείς δε γίνεται πρόσφυγας από επιλογή, αλλά εμείς οι υπόλοιποι μπορούμε να επιλέξουμε τον τρόπο που θα βοηθήσουμε.»
Η έκθεση Παγκόσμιες Τάσεις της Υ.Α. δημοσιεύεται κάθε χρόνο σε παγκόσμιο επίπεδο, μία ημέρα πριν από την Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων (20 Ιουνίου) και παρακολουθεί το φαινόμενο του αναγκαστικού εκτοπισμού μέσα από στοιχεία που συλλέγει η Υ.Α., οι κυβερνήσεις και άλλοι εταίροι. Δεν εξετάζει το παγκόσμιο περιβάλλον ασύλου, το οποίο η Υ.Α. παρουσιάζει ξεχωριστά και που το 2017 συνέχισε να χαρακτηρίζεται από περιστατικά άτυπων αναγκαστικών επιστροφών, πολιτικοποίησης και χρησιμοποίησης των προσφύγων ως αποδιοπομπαίων τράγων, με πρόσφυγες να φυλακίζονται ή να τους αρνείται η δυνατότητα εργασίας και με αρκετές χώρες να αντιτίθενται ακόμα και στη χρήση του όρου «πρόσφυγας».
Παρ’ όλα αυτά, η έκθεση Παγκόσμιες Τάσεις περιέχει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία, καταδεικνύοντας, για παράδειγμα, πώς μερικές φορές υπάρχει απόσταση μεταξύ της πραγματικότητας του αναγκαστικού εκτοπισμού και αυτού που εμείς αντιλαμβανόμαστε.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η αντίληψη ότι οι εκτοπισμένοι του κόσμου βρίσκονται κυρίως σε χώρες του παγκόσμιου βορρά. Τα στοιχεία δείχνουν ότι ισχύει το αντίθετο. Το 85% των προσφύγων βρίσκονται σε αναπτυσσόμενες χώρες, εκ των οποίων πολλές είναι απελπιστικά φτωχές και λαμβάνουν ελάχιστη στήριξη για να παρέχουν βοήθεια σε αυτούς τους πληθυσμούς. Τέσσερις στους πέντε πρόσφυγες παραμένουν σε χώρες που βρίσκονται δίπλα στη δική τους.
Ο εκτοπισμός μεγάλης κλίμακας διασχίζοντας σύνορα είναι επίσης λιγότερο συνήθης από αυτό που υποδηλώνουν τα 68 εκατομμύρια εκτοπισμένων παγκοσμίως. Σχεδόν τα δύο τρίτα όσων αναγκάστηκαν να τραπούν σε φυγή είναι εσωτερικά εκτοπισμένοι που δεν έφυγαν από τη χώρα τους. Από τους 25,4 εκατομμύρια πρόσφυγες, λίγο περισσότεροι από το 1/5 είναι Παλαιστίνιοι και εμπίπτουν στην εντολή της UNRWA. Από τους υπόλοιπους, για τους οποίους η Υ.Α. έχει την ευθύνη, τα 2/3 προέρχονται μόλις από πέντε χώρες: τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Νότιο Σουδάν, τη Μυανμάρ και τη Σομαλία. Εάν μπει ένα τέλος στις συρράξεις σε οποιαδήποτε από τις χώρες αυτές, είναι πολύ πιθανό να επηρεαστεί σημαντικά η ευρύτερη εικόνα του φαινομένου του παγκόσμιου εκτοπισμού.
Δύο ακόμα στοιχεία από την έκθεση Παγκόσμιες Τάσεις είναι ότι η πλειοψηφία των προσφύγων διαμένουν σε αστικές περιοχές (58%) και όχι σε καταυλισμούς ή σε αγροτικές περιοχές, καθώς και ότι ο εκτοπισμένος πληθυσμός παγκοσμίως είναι νεαρής ηλικίας – το 53% είναι παιδιά, από τα οποία πολλά είναι ασυνόδευτα ή χωρισμένα από την οικογένειά τους.
Όπως είναι μικρός ο αριθμός των χωρών προέλευσης μεγάλου αριθμού εκτοπισμένων ανθρώπων, έτσι είναι συγκριτικά και ο αριθμός των χωρών που υποδέχονται μεγάλους αριθμούς: η Τουρκία παραμένει η πρώτη χώρα στον κόσμο στην υποδοχή προσφύγων σε απόλυτους αριθμούς, με πληθυσμό 3,5 εκατ. πρόσφυγες, κυρίως Σύριους.
Εν τω μεταξύ, ο Λίβανος φιλοξενεί τον μεγαλύτερο αριθμό προσφύγων σε σχέση με τον εθνικό του πληθυσμό. Συνολικά, το 63% του συνόλου των προσφύγων που εμπίπτουν στην εντολή της Υ.Α. βρίσκονται σε μόλις 10 χώρες.
Δυστυχώς, οι λύσεις για τα παραπάνω εξακολουθούν να είναι ελάχιστες. Οι πόλεμοι και οι συρράξεις συνεχίζουν να αποτελούν τις βασικότερες αιτίες εκτοπισμού ενώ υπάρχει ελάχιστη ορατή πρόοδος για ειρήνευση. Περίπου πέντε εκατομμύρια άνθρωποι κατάφεραν να επιστρέψουν στις εστίες τους το 2017, με τη μεγάλη πλειοψηφία να επιστρέφει έπειτα από εσωτερικό εκτοπισμό. Ανάμεσά τους βρίσκονται άνθρωποι που επέστρεψαν κατόπιν πίεσης ή σε εύθραυστες συνθήκες. Λόγω μείωσης στον αριθμό των διαθέσιμων θέσεων επανεγκατάστασης, ο αριθμός των προσφύγων που επανεγκαταστάθηκαν μειώθηκε περισσότερο από 40%, σε περίπου 100.000 ανθρώπους.
Περισσότερες πληροφορίες
Η Έκθεση της Υ.Α. Παγκόσμιες Τάσεις και συνοδευτικό οπτικο-ακουστικό υλικό είναι διαθέσιμα εδώ: http://www.unhcr.org/global-trends-2017-media.
Σχετικά με τον αναγκαστικό εκτοπισμό – Βασικοί Όροι
Η Υ.Α. δεν χρησιμοποιεί τον όρο ‘μετανάστης’ για να αναφερθεί σε ανθρώπους που αναγκάζονται να τραπούν σε φυγή.
Πρόσφυγας: Είναι το άτομο που εγκατέλειψε την πατρίδα του και χρήζει «διεθνούς προστασίας» επειδή διατρέχει κίνδυνο λόγω βίας ή δίωξης σε περίπτωση που επιστρέψει στην πατρίδα του. Ο όρος αναφέρεται και σε ανθρώπους που τρέπονται σε φυγή λόγω του πολέμου. Ο ορισμός του πρόσφυγα έχει τη ρίζα του σε διεθνή νομικά κείμενα, κυρίως στη Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων και στο Πρωτόκολλο αυτής του 1967, καθώς και στη Σύμβαση του 1969 του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας. Μπορεί κάποιος να λάβει καθεστώς πρόσφυγα υποβάλλοντας ατομικά αίτημα ασύλου, ή σε περιπτώσεις μεγάλης ροής δίνεται “prima facie”. Οι πρόσφυγες δεν μπορούν να επιστραφούν στη χώρα καταγωγής τους παρά μόνο σε αυστηρά εθελοντική βάση.
Αιτών Άσυλο: Είναι το άτομο που έχει αιτηθεί σε ατομική βάση το προσφυγικό καθεστώς και αναμένει την απόφαση. Οι αιτούντες άσυλο τελούν υπό «διεθνή προστασία» κατά τη διάρκεια εξέτασης του αιτήματός τους, και, όπως και οι πρόσφυγες, δεν μπορούν να επιστραφούν στην πατρίδα τους παρά μόνο σε εθελοντική βάση.
Εσωτερικά εκτοπισμένο άτομο: Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι, γνωστοί συνήθως με το αγγλικό ακρώνυμο IDPs, είναι όσοι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και έχουν μετακινηθεί σε άλλες περιοχές της χώρας τους.
Ανιθαγενής: Είναι το άτομο που δεν έχει την υπηκοότητα καμίας χώρας, και συνεπώς δεν απολαμβάνει τα αντίστοιχα ανθρώπινα δικαιώματα ούτε έχει πρόσβαση σε υπηρεσίες όπως αυτοί που έχουν υπηκοότητα. Είναι πιθανόν να είναι κάποιος ανιθαγενής και πρόσφυγας ταυτόχρονα.