Η βίαιη διαμαρτυρία από πολίτες της Λέσβου στην διάρκεια της νύχτας της 22ας Απριλίου εναντίον αιτούντων άσυλο είχε σημαντική συμμετοχή ακροδεξιών διαδηλωτών και χαρακτηριστικά οργανωμένης επίθεσης. Πρόκειται όχι μόνο για εκδήλωση ακραίας ξενοφοβικής βίας, αλλά και για την ανοχή της από ευρύτερα στρώματα της τοπικής κοινωνίας. Με αυτή την έννοια τα φαινόμενα αυτά δεν αφορούν μόνο την τοπική κοινωνία αλλά έχουν ευρύτερες διαστάσεις.
Πράγματι, τα γεγονότα της Μυτιλήνης φαίνεται να αποτυπώνουν μια στροφή σε σχέση με τις στάσεις ‘αλληλεγγύης’ προς τον προσφυγικό πληθυσμό, που αναπτύχθηκαν κυρίως το διάστημα 2015-2016 και φαίνεται να απουσιάζουν στην παρούσα συγκυρία. Η ανοχή απέναντι στην παρουσία των αιτούντων άσυλο προσφύγων και μεταναστών ή έστω η ρητορική συμπαράσταση στους πρόσφυγες αντικαθίσταται από την ανοχή της επιθετικής, ξενοφοβικής βίας εναντίον τους.
Στο παρόν κείμενο που συνοδεύει το φάκελο που παρουσιάζεται από το Παρατηρητήριο της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο, προσφέρουμε ένα πλαίσιο ανάγνωσης των γεγονότων που εκτυλίχθηκαν στο κέντρο της Μυτιλήνης τη νύχτα της Κυριακής 22 Απριλίου.
Ειδικά ο γεωγραφικός περιορισμός των αιτούντων άσυλο στα νησιά που επιβλήθηκε στη βάση της κοινής δήλωσης ΕΕ-Τουρκίας, οδήγησε από το 2016 στην παρατεταμένη παραμονή πολλών χιλιάδων ανθρώπων στις δομές της Λέσβου. Πρόκειται για ένα μοντέλο που έχει ήδη εφαρμοστεί στη Λαμπεντούζα και έχει αποδειχθεί στην πράξη ότι δεν ανταποκρίνεται στην τεράστια πρόκληση για ανθρώπινη μεταχείριση των μεταναστών και προσφύγων. Ταυτόχρονα, η καθημερινή χειροτέρευση των συνθηκών υποδοχής και εγκατάστασής των νεοεισερχόμενων έχει άμεσες επιπτώσεις την καθημερινότητα των μικρών νησιωτικών κοινωνιών. Η διαχείριση της κινητικότητας των αιτούντων άσυλο προς την ηπειρωτική χώρα από τις αρμόδιες κρατικές αρχές, μέσα από την εφαρμογή του κριτηρίου των ‘ευάλωτων ομάδων’, συνήθως δεν πιάνει τόπο, καθώς γίνεται με μεγάλη καθυστέρηση, δηλαδή αφού έχουν εγκαθιδρυθεί πολύ κακές συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών και προσφύγων.
Τον τελευταίο διάστημα πολύ σημαντική ‘στιγμή’ ήταν η γενική απεργία που είχε καλέσει ο δήμος Μυτιλήνης στις 20 Νοεμβρίου 2017 με αίτημα την ‘αποσυμφόρηση’ του νησιού, η οποία χαρακτηρίστηκε από τη μεγάλη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας. Το δίκαιο αίτημα τοπικών φορέων να λήξει η πολιτική του γεωγραφικού περιορισμού των προσφύγων στα νησιά, κάτι που διεκδικούν έτσι κι αλλιώς και οι ίδιοι οι αιτούντες άσυλο, όπως και διάφορες οργανώσεις που τους στηρίζουν (βλ. καμπάνια #opentheislands + 01), γίνεται το υπέδαφος για την ανάπτυξη ξενοφοβικών αντιδράσεων από μέρος της τοπικής κοινωνίας, που εκφράζονται στον καθημερινό λόγο και γίνονται ιδιαίτερα ορατές σε περιστατικά της επικαιρότητας.
Τέτοια περιστατικά ήταν, από τη μία πλευρά, οι κινητοποιήσεις των κοινοτήτων που βρίσκονται κοντά στο ΚΥΤ της Μόριας, οι οποίες είχαν ξεκινήσει από το καλοκαίρι του 2017 και συνεχίστηκαν και το 2018, με αφορμές όπως το περιστατικό των πυροβολισμών από κτηνοτρόφο για εκφοβισμό επίδοξων ζωοκλεφτών ή τις αντιδράσεις προς την πρόθεση μιας ΜΚΟ για ενοικίαση χώρου υποστήριξης αιτούντων άσυλο σε κοντινό χωριό (μια υπόθεση που συνεχίζεται). Από την άλλη πλευρά, αντίστοιχα περιστατικά ήταν και οι έντονες αντιδράσεις των τοπικών αρχών στις προσπάθειες της κυβέρνησης και του Υπουργείου Μεταναστευτικής Πολιτικής για την αναβάθμιση των συνθηκών διαβίωσης στο ΚΥΤ της Μόριας, με τη μεταφορά νέων κοντέινερ για τη στέγαση του πληθυσμού κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Παράλληλα, αντιδράσεις υπήρξαν, κυρίως στα κοινωνικά δίκτυα, και κατά την υλοποίηση του προγράμματος ενοικίασης διαμερισμάτων από το Υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής και την Ύπατη Αρμοστεία για την διαμονή αιτούντων άσυλο στη Λέσβο και στα άλλα νησιά, κατά τις οποίες συχνά κατηγορούνταν οι ιδιοκτήτες των ακινήτων. Τέλος, χαρακτηριστική ήταν και η βεβήλωση του μνημείου που από το 2013 έχει στηθεί στην παραλία της Θερμής, ένα χωριό κοντά στη Μυτιλήνη απέναντι στα τουρκικά παράλια, στη μνήμη αυτών που έχασαν τη ζωή τους στο πολύνεκρο ναυάγιο του Δεκεμβρίου του 2012.
Η οργανωμένη επίθεση κατά των αιτούντων άσυλο, που διαμαρτύρονταν στην πλατεία Σαπφούς από την Τρίτη 17 Απριλίου 2018 πραγματοποιήθηκε σε ένα συγκεκριμένο χρονικό και κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που είχε διαμορφωθεί τις τελευταίες μέρες. Οι, κατά κύριο λόγο, Αφγανοί αιτούντες άσυλο, στους οποίους περιλαμβάνονταν άνδρες, γυναίκες και παιδιά, είχαν πραγματοποιήσει πορεία από το ΚΥΤ Μόριας στην πλατεία, όπου και παρέμεναν μέχρι την Κυριακή, με αφορμή την εισαγωγή ενός συμπατριώτη τους στην μονάδα εντατικής θεραπείας του Βοστάνιου Νοσοκομείου Μυτιλήνης λόγω καρδιακών προβλημάτων. Όπως υποστηρίζουν οι ίδιοι, ο ασθενής διαμαρτυρόταν στις ιατρικές μονάδες υποστήριξης που λειτουργούν στη Μόρια επί τρεις μέρες μέχρι να πάθει την κρίση που τον οδήγησε στο νοσοκομείο. Ωστόσο, πάντα σύμφωνα με τους ίδιους, η συγκεκριμένη ιατρική μονάδα της Μόριας (η Moria Medical Support- η οποία συνδέεται με την Ευαγγελική οργάνωση EuroRelief, για τη δράση της οποίας υπάρχει έντονη κριτική - βλ. και εδώ), «του έδωσε παρακεταμόλη και του είπαν πως ήταν καλά» (από συνέντευξη στο Παρατηρητήριο). Αυτή ήταν η αφορμή για την παραμονή τους στην πλατεία και την διαμαρτυρία τους που εκφραζόταν με πανό και συνθήματα. Η κατάληψη της πλατείας έλαβε ευρύτερες διαστάσεις ως μια διαμαρτυρία για τον περιορισμό των αιτούντων άσυλο στη Λέσβο αλλά για τις συνθήκες διαβίωσης στο ΚΥΤ της Μόριας, με κυρίαρχο το σύνθημα «Moria No Good!».
Η διαμαρτυρία στην πλατεία, η οποία ήταν η δεύτερη τέτοιας μορφής διαμαρτυρία στην κεντρική πλατεία της πόλης κατά την περίοδο 2017-2018, φαίνεται πως λειτούργησε ως αφορμή για μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση της ακροδεξιάς στο νησί. Η προηγούμενη διαμαρτυρία και απεργία πείνας που πραγματοποιήθηκε το χειμώνα στην πλατεία, η οποία είχε συνεχιστεί στην κατάληψη των τοπικών γραφείων του ΣΥΡΙΖΑ, αν και είχε προκαλέσει κάποιες αντιδράσεις, αυτές δεν είχαν πάρει τέτοιες διαστάσεις βίαιης κινητοποίησης.
Αυτή τη φορά, όμως, ήταν χαρακτηριστική η κλιμάκωση της αντίδρασης απέναντι στη συγκεκριμένη μορφή διαμαρτυρίας που υιοθέτησαν μετανάστες και πρόσφυγες. Αρχικά, δημιουργήθηκε ένα τεταμένο κλίμα σε δημοσιεύματα τα οποία ανέφεραν πως «προκαλούν οι δημόσιες προσευχές μεταναστών στην Πλατεία Σαπφούς κραυγάζοντας ‘αλλαχού ακ μπαρ’». Κλίμα έντασης δημιουργήθηκε και την ημέρα που συνεργεία καθαριότητας του Δήμου επεχείρησαν τον καθαρισμό της πλατείας με τη συνοδεία αστυνομικών δυνάμεων. Ταυτόχρονα ο Δήμαρχος που ήταν παρών μίλησε με τους μετανάστες και πρόσφυγες ζητώντας τους να αποχωρήσουν. Στη συνέχεια, οι δηλώσεις του Δημάρχου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, που μεταδόθηκαν από πολλά μέσα, ότι «η τοπική κοινωνία πρέπει να επιστρέψει στην κανονικότητα και τέτοιες προκλητικές ενέργειες (…) υποδαυλίζουν την κοινωνική συνοχή και υπάρχει κίνδυνος να πυροδοτήσουν επικίνδυνα κοινωνικά αντανακλαστικά» επιχειρούσαν να μεταφέρουν την αγανάκτηση μεγάλων τμημάτων της τοπικής κοινωνίας .
Σε κάθε περίπτωση, οι παράγοντες που φαίνεται να έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στο ξέσπασμα των βίαιων επεισοδίων σχετίζονται με την κινητοποίηση ακροδεξιών ομάδων. Πιο συγκεκριμένα, το κάλεσμα της «Πατριωτικής Κίνησης Μυτιλήνης», μιας κλειστής ομάδας στοFacebook με παρουσία των μελών του και σε προηγούμενες ξενοφοβικές κινητοποιήσεις, αφενός οργάνωσε την παρουσία των ακροδεξιών με αφορμή την υποστολή της σημαίας στην προκυμαία, αφετέρου κινητοποίησε κόσμο εκτός της πρωτεύουσας του νησιού, όπως αναφέρεται σε δημοσιεύματα. Ακόμα, σύμφωνα με διάφορους κατοίκους της πόλης με τους οποίους συνομιλήσαμε τόσο κατά τη διάρκεια των γεγονότων, όσο και τις επόμενες μέρες, ανησυχία τους προκάλεσαν και οι φήμες πως στο νησί είχαν έρθει και μέλη της Χρυσής Αυγής, αλλά και διμοιρίες ΜΑΤ από την Αθήνα. Έντονη ανησυχία προκάλεσε επίσης το γεγονός ότι η εισαγγελική εντολή για την εκκένωση της πλατείας από τους διαμαρτυρόμενους αιτούντες άσυλο εκδόθηκε την Κυριακή, τη μέρα δηλαδή που ήταν γνωστό στην αστυνομία ότι υπήρχε ανακοινωμένη κινητοποίηση της ακροδεξιάς. Τέλος, η παρουσία και οι ενέργειες της αστυνομίας, χαρακτηρίζονται από την πολύ καθυστερημένη και στη συνέχεια μηδαμινή κινητοποίησή τους προκειμένου να αποτρέψουν τις επανειλημμένες ρίψεις αντικειμένων και κροτίδων από το σημείο που βρίσκονταν περίπου 200 διαδηλωτές εναντίον των 150 περίπου μεταναστών και προσφύγων και των 100 περίπου ανθρώπων που είχαν προσέλθει στην πλατεία να τους υποστηρίξουν (βλέπε ενότητα Μαρτυρίες του φακέλου). Επίσης, η απομάκρυνση των μεταναστών και προσφύγων που επιχείρησε η αστυνομία τα ξημερώματα της Δευτέρας φαίνεται να είχε βίαια χαρακτηριστικά και επικρίθηκε.
Η Λέσβος και μάλιστα συγκεκριμένες περιοχές της, αλλά και συγκεκριμένες κατηγορίες κατοίκων της, έχουν δοκιμαστεί και δοκιμάζονται σκληρά από τον εξαιρετικά ψηλό βαθμό συγκέντρωσης του προσφυγικού πληθυσμού στα νησιά και τις ανεπαρκείς και κακές υποδομές για την υποδοχή και την διαβίωσή τους. Σε αυτή την κρίσιμη συγκυρία τα παραπάνω τροφοδοτούν μεγάλες εντάσεις που στρώνουν το έδαφος για την έκφραση ακραίων μορφών βίας εναντίον των αιτούντων άσυλο και την επικράτηση κλίματος ανοχής της ξενοφοβικής βίας.
Ο φάκελος και το εισαγωγικό κείμενο για τα γεγονότα στην πλατεία Σαπφούς υπηρετεί το ρόλο του Παρατηρητηρίου της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο ως φορέα γνώσης και παρέμβασης στις τοπικές κοινωνίες των νησιών του Αιγαίου. Υπηρετεί δηλαδή την ανάγκη της συστηματικής καταγραφής και της έγκυρης ενημέρωσης για το προσφυγικό που θα στηρίζονται στον προβληματισμό πάνω στους όρους παραγωγής της εκάστοτε πληροφορίας.